Een tien voor een bachelorscriptie. Ik had zelf niet voorspeld dat dat nieuws zou worden in 2012, maar het is toch echt gebeurd. Niet omdat het zo bijzonder is dat een student een uitmuntende scriptie schrijft, maar omdat de PVV in de thesis fascistisch genoemd wordt. Schande sprak men ervan op de Telegraaf-site. Dat kon nooit wat wezen.
De media buitelden vervolgens over Henk Bovekerk heen, waarop die zijn scriptie beschikbaar stelde. Dat lijkt me verstandig, want dan kan iedereen van het argument kennis nemen.
Legitiem
Het lijkt me niet nuttig om na te gaan of de scriptie een tien waard is. Dat moeten de docenten en de universiteit bepalen. Maar het lijkt me wel goed om de these te bekijken. De vraag is of de PVV een facistische partij is, of eigenlijk een fascistische partij genoemd kan worden, zoals Rob Riemen claimt.
Ik vind dat een legitieme vraag, maatschappelijk relevant en interessant om eens goed uit te zoeken; er is immers veel discussie over en enige reflectie kan helpen om helderheid te verschaffen. Dat is ook wat Bovekerk wil doen, als ik hem goed begrijp. Zijn argumentatie loopt als volgt.
Argumentatie
Eerst zet Bovekerk uiteen wat Riemen over het fascisme gezegd heeft. Hij stelt dat Riemen noch zijn critici overtuigend argumenteren voor of tegen de claim dat Wilders een fascist is, omdat niet duidelijk is wat fascisme nu precies is. Dat moet eerst opgehelderd worden. Daarom bespreekt Bovekerk vervolgens het fascisme.
Hij zegt dat het moeilijk te definiëren is, omdat het gaat om bewegingen die zich ontwikkelen, maar stelt dan uiteindelijk de definitie van Paxton voor als uitgangspunt. Tot slot bespreekt Bovekerk de vraag of Wilders’ PVV overeenkomt met Paxtons duiding van fascisme. Omdat Riemens beschrijving overeenkomt met de beschrijving van fascisme in fase 1 bij Paxton, vindt Bovekerk het gerechtvaardigd om de PVV een prototypische fascistische beweging te noemen.
Definitie
Die methode lijkt redelijk. Bovekerk beschrijft het argument van Riemen, contstateert dat een heldere omschrijving van fascisme ontbreekt en dat dit de discussie vertroebelt. Hij neemt daarom een definitie om te bepalen of de PVV fascistisch genoemd kan worden: die van Robert Paxton. Maar waarom kiest hij nu juist voor die definitie?
Volgens eigen zeggen doet hij dat omdat Rob Riemen zich op Paxtons beschrijving baseert. Daar is wel iets op aan te merken. Waarom volgt Bovekerk hier Riemen? Als je de claim van Riemen onderzoekt, moet je dan niet ook de juistheid van de definitie van fascisme waarnaar hij verwijst onderzoeken?
Premisse
Dat is een van de argumenten tegen de these van Bovekerk van onder andere Victor van der Sterren, student aan de Rijksuniversiteit Groningen. In een close reading van Bovekerks these stelt hij dat die gebaseerd is op een onware premisse (de definitie van Paxton), dat de redenering deels niet klopt en dat de conclusie onjuist is: de PVV is geen fascistische partij.
Maar is dat wel zo? Een redenering is in de logica geldig als de conclusie noodzakelijk volgt uit ware premissen. Logisch gezien is de vraag dus niet of Paxtons definitie van fascisme waar is. Het kan namelijk zo zijn dat het uitgangspunt niet klopt, maar dat de conclusie — de PVV is fascistisch — toch waar is. Wat logisch niet kan: fascisme is wat Paxton stelt, de PVV voldoet aan de definitie van Paxton, maar de PVV is geen fascistische partij.
Wezenlijk discutabel
Daarmee is nog niet veel gezegd. Want hoe stel je nu vast of fascisme werkelijk is wat Paxton ervan maakt? Fascisme is, zoals Bovekerk met Paxton en Riemen zegt, moeilijk te definiëren. Bovendien is fascisme een wezenlijk discutabel concept: wie die term gebruikt, verwijst daarmee naar het fascisme van Mussolini en Hitler.
Daarmee roep je direct een discussie over vergelijkbaarheid op. Dat je met ‘fascist’ niet zegt dat iemand als Hitler of Mussolini is, doet daar niet aan af. Misschien is het dan ook verstandig te spreken over de aannemelijkheid van het argument van Riemen in plaats van over de waarheid van de conclusie. Dat past ook bij Bovekerks poging om iets duidelijk te maken in een essay.
Aannemelijk
De vraag is dus: is Bovekerk erin geslaagd om Riemens argument aannemelijk te maken? Door met Riemen te spreken over ‘prototypisch fascisme’ en door de omschrijving daarvan te vergelijken met ‘het eerste stadium van het fascisme’ volgens Paxton, vertroebelt hij de discussie juist, vind ik.
Hij had kunnen volstaan met de vraag of Riemen ten onrechte claimt dat de PVV fascistisch is, omdat hij fascisme niet nader definieert. Dat doet Paxton wel, en dus had hij kunnen onderzoeken of de PVV voldoet aan de criteria van diens definitie. De conclusie had dan kunnen zijn dat de PVV fascistisch is in termen van de definitie van Paxton. Daarmee had hij Riemens claim aannemelijk gemaakt.
Probleem
Maar het probleem is: de PVV voldoet helemaal niet aan alle criteria die Paxton aan fascisme stelt. Laten we nog eens goed kijken naar de door Bovekerk aangehaalde definitie van Paxton in The Anatomy of Fascism:
1. Een vorm van politiek gedrag gemarkeerd door
2. obsessieve aandacht voor gemeenschapsverval, vernedering of slachtofferschap en
3. door compenserende verering van eenheid, energie en zuiverheid, waarin
4. een massapartij van gedreven nationalistische militanten
5. in ongemakkelijke maar effectieve samenwerking met traditionele elites
6. democratische vrijheden afschaft en
7. met verlossend geweld en zonder ethische of wettelijke beperkingen
8. de doelen van interne zuivering en externe uitbreiding nastreeft
Wilders acteert inderdaad in de Nederlandse politiek met zijn PVV. Hij heeft inderdaad veel aandacht voor verval van de nationale gemeenschap, maar minder voor vernedering of slachtofferschap.
De PVV benadrukt nationale eenheid en ziet de nationale cultuur inderdaad als een bron van energie, en streeft ook een zekere mate van zuiverheid van de natie na. Het is een massapartij, met gedreven mensen, die inderdaad militant kunnen zijn. Ze werken op dit moment redelijk effectief samen met CDA en VVD, de traditionele elite, en die samenwerking is verre van gemakkelijk, vooral waar het gaat om het CDA.
Geweld
De discussie gaat dus vooral over de vraag of er democratische vrijheden afgeschaft zijn en of er met geweld gestreefd wordt naar externe uitbreiding en interne zuivering. Ik denk dat ik hier voorzichtig moet zijn. Er is sprake van bedreiging en intimidatie van critici en opponenten door aanhangers van de PVV, en dat is geweld.
Maar Wilders en de PVV passen geen grootschalige straatterreur toe als politieke strategie. Er is in ieder geval geen sprake van ongebreideld geweld en de PVV streeft niet naar buitenlandse expansie van Nederland. Ook zijn er geen democratische vrijheden afgeschaft, al wil Wilders de godsdienstvrijheid van moslims inperken met het argument dat ze een bedreigende politieke ideologie aanhangen.
Fascistoïde
Zoals Jan Dirk Snel in een bespreking van de these terecht stelt: Paxton zou de PVV of Wilders waarschijnlijk niet snel fascistisch noemen. Je zou kunnen stellen dat de PVV een fascistoïde partij is. De PVV voldoet aan zes van de acht kenmerken en Paxtons definitie is niet heel ruim. Dat is in zekere zin waarvoor Riemen en Bovekerk waarschuwen als ze het hebben over stadia en prototypes.
Maar daarmee beschrijf je niet meer; je voorspelt op basis van de veronderstelling dat partijen die fascistisch lijken dat ook echt worden. Voorspellen kan, juist binnen de wetenschap, maar dat vergt een andere methode dan Bovekerk in zijn essay hanteert; nu is het niet meer dan speculeren.
Onderzoek
Bovekerk heeft Riemens argument dus niet aannemelijk gemaakt, volgens mij. Dat wil niet zeggen dat de PVV niet fascistisch is. Paxtons definitie kan, zoals gezegd, onjuist zijn, en de mogelijkheid blijft dan open dat de PVV in een andere definitie wel degelijk fascistisch is. De vraag wordt dus: is Paxtons definitie van fascisme acceptabel?
Dat vergt minimaal kritisch onderzoek van diens beschrijving. Maar waar begin je? Er zijn boekenkasten vol geschreven over fascisme en de fascisten, vanuit vele wetenschappelijke perspectieven. Misschien is de vraag of de PVV fascistisch is meer iets voor een proefschrift. Maar eerst maar eens een master thesis over nut en noodzaak van een definitie van fascisme.
kantelingen 