Het duurt nog een paar weken voor het kabinet bepaalt of de coalitie over nieuwe bezuinigingen gaat onderhandelen, maar het ziet er niet goed uit. Het begrotingstekort zal bij de presentatie van het CEP op 20 maart hoger uitvallen dan de voorgenomen 2,9%: naar verwachting 4,1%, ruim boven de afgesproken signaalwaarde van 1%. Het kabinet zal dus extra moeten bezuinigen om aan de Europese begrotingseisen te  voldoen. Er circuleert al een lijst met besparingen voor een bedrag van € 15 miljard. Op die lijst kan de ouderenzorg wel eens hoog genoteerd staan: een grote kostenpost die ook nog snel groeit. Maar kan het kabinet wel in de zorg snijden?

Brede Heroverweging
Er zijn in de peperdure ouderenzorg mogelijkheden te over om te besparen. En de plannen liggen al klaar. In 2009 gaf het kabinet Balkenende IV opdracht voor de grootste bezuinigingsoperatie die Nederland ooit uitvoerde: de Brede heroverweging. Commissies uit verschillende departementen moesten met bezuinigingsvoorstellen komen. Er waren geen taboes: alles kon en mocht voorgesteld worden, als het maar geld opleverde. En dat deed het. Achttien van de twintig werkgroepen kwamen met concrete bezuinigingsvoorstellen, waaronder telkens één variant waarin een vijfde van de overheidsuitgaven werd bespaard. Het totaal was ruim voldoende om het hele negatieve EMU-saldo van € 36 miljard te dekken.

Langdurige zorg
Voor de langdurige zorg, die zich richtte op de uitgaven aan de AWBZ , stelde de werkgroep vier varianten voor: 20% korten op de bestaande AWBZ, overdracht naar de zorgverzekeraars, decentralisatie naar de gemeenten en meer zelfzorg. Alle varianten werden gehaald van een lange groslijst met uiteenlopende voorstellen. In totaal zouden de voorstellen op de groslijst een besparing van € 15,6 miljard kunnen opleveren. Voor de GGz, deels in de AWBZ, deels in de curatieve zorg, werd een lijst gemaakt op basis van een Interdepartementaal Beleidsonderzoek uit 2009: dit leverde een groslijst met besparing voor in totaal € 1,4 miljard op.

Verkiezingen
De brede heroverwegingen werden na de val van het kabinet  begin 2010 versneld naar de Tweede Kamer gestuurd, zodat de partijen voorstellen in hun verkiezingsprogramma’s konden opnemen. De uitkomst van de verkiezingen is bekend: er kwam een kabinet van CDA en VVD, gedoogd door de PVV. In het regeerakkoord werd  een ongekend bezuinigingspakket van € 18 miljard vastgelegd. De ouderenzorg werd daarbij op voorspraak van de PVV ontzien. Tegenover besparingen van € 1 miljard op de AWBZ stonden uitgaven van € 5,1 miljard  aan 12.000 extra verzorgers en verplegers en het terugdraaien van de eigen bijdragen die het kabinet zich al had voorgenomen. Op de GGz werd wel bezuinigd: in totaal € 0,4 miljard tot 2015.

Besparingen in het Regeerakkoord
Het kabinet kondigde één maatregel aan die niet in de Brede heroverweging was opgenomen: overheveling van de revalidatiezorg van de AWBZ naar de Zvw; dat was al in 2009 bedacht. Alle andere bezuinigingen kwamen rechtstreeks van de groslijst: besparing op begeleiding en dagopvang, de IQ-maatregel voor zwakbegaafden, besparing op verblijf voor mensen met een lichte zorgvraag — scheiden van wonen en zorg — en de eigen bijdrage voor mensen met vermogen. In alle gevallen werden de voorgestelde hervormingen veranderd in verschuivingen, waardoor er met deze maatregelen in totaal  € 1 miljard bespaard wordt in de periode tot 2015, tegenover de € 5,5 miljard uit de voorstellen. Tot overmaat van ramp bleken de uitgaven aan zorg meer te zijn gestegen dan verwacht: € 1 miljard meer dan begroot.

Aanvullende bezuinigingen
Staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten kondigde daarom medio 2011 aan dat het gebruik van het PGB beperkt moest worden: alleen mensen met een indicatie met verblijf mogen er vanaf dit jaar nog gebruik van maken. Dit moest resulteren in een besparing van € 0,9 miljard , maar leidde tot een storm van protest. Uiteindelijk bleek de bezuiniging € 0,6 miljard op te leveren. Daarnaast kwam minister Schippers met korting op tarieven voor huisartsen, verloskunde en logopedie, beperking van de vergoeding voor fysiotherapie, antirookvoorlichting, dieetadviezen en maagzuurremmers, korting op de GGz-tarieven, een verhoging van de eigen bijdragen in de eerste en tweede lijn, een eigen bijdrage voor verblijf in een psychiatrische instelling, zelf betalen van no show, minder sessies bij de psycholoog, geen vergoeding voor de behandeling van angststoornissen en budgettering van alle GGz-aanbieders. Alles samen een besparing van € 350 miljoen op de curatieve zorg en € 400 miljoen op de GGz.

Begroting
In de VWS-begroting voor 2012 werd nog de subsidie voor zorgbemiddelaar MEE beperkt; ook een maatregel uit de Brede heroverweging. Ook hier was de oorspronkelijke gedachte dat de organisatie afgeschaft zou worden, omdat mensen zelf zorg zouden moeten kunnen zoeken en samenstellen. Dat had € 1,2 miljard moeten opleveren; er bleef na intensieve lobby een besparing van € 74 miljoen over. De begroting voor de gezondheidszorg werd uitermate kritisch ontvangen door de Tweede Kamer. De PvdA vond de gerapporteerde uitgaven aan zorg niet betrouwbaar en de bezuinigingen zacht. De fractie stemde uiteindelijk zelfs tegen de begroting omdat de overheid te veel zorgkosten wil afwentelen op burgers. Hoewel SP en GroenLinks niet tegen de begroting stemden, waren ze het met de bezuinigingen ook niet eens.

Opties
Als het kabinet meer moet bezuinigen, heeft het in de ouderenzorg genoeg opties. In de Brede heroverweging zijn voorstellen gedaan voor het beperken van de vergoeding: geen vergoeding meer voor zorg korter dan zes maanden of geen vergoeding voor de eerste negentig minuten zorg: dit zou al € 4,4 miljard kunnen opleveren. Verlaging van het aantal bedden in psychiatrische instellingen, waarover al een jaar of twee gepraat wordt met de sector, kan € 400 miljoen opleveren. Invoering van een inkomensafhankelijke eigen bijdrage — geen besparing, wel hogere inkomsten — zou € 3,3 miljard opleveren, verhoging ervan voor mensen met vermogen nog eens € 0,6 miljard. Tot slot staan er in de Brede heroverwegingen nog efficiencykortingen voor € 2,3 miljard. Een makkelijke bezuiniging is het terugdraaien van de voorgenomen extra uitgaven: geen 12.000 verpleegkundigen levert direct € 3,5 miljard op. Totaal generaal: € 14,5 miljard op een budget van € 63 miljard.

Uitgaven gedoogd
Er valt genoeg te bezuinigen op uitgaven en te halen bij burgers, maar de vraag is of het kabinet dat wil en kan. Politiek ligt de ouderenzorg erg gevoelig. Links is tegen bezuinigingen en ouderenzorg is een van de kroonjuwelen van de PVV. Wilders heeft de extra uitgaven aan zorg als eigen punt inbracht in het regeerakkoord en dat ook vastgelegd in het gedoogakkoord. De PVV heeft zich ook steeds opgeworpen als verdediger van de belangen van ouderen, bijvoorbeeld door het verdwijnen van de rollator uit het basispakket ongedaan te maken. Daarmee onderscheidt Wilders zich enerzijds van het CDA en de VVD, die meer willen bezuinigen. Anderzijds profileert hij zich ermee als de partij die voor elkaar krijgt wat de SP graag wil. Maatregelen in de langdurige zorg leiden daarom direct tot grote spanningen in de gedoogconstructie.

Kiezen of delen
De opstelling van de PVV is grotendeels te verklaren uit de houding van de kiezers. Bezuinigen op de ouderenzorg is electorale zelfmoord. In een recent onderzoek van TNS Nipo naar de begrotingsvoorkeur van Nederlanders bleek dat burgers pas in allerlaatste instantie willen bezuinigen op veiligheid en ouderenzorg. Als mensen prioriteiten moeten aangeven in de besparingen, blijven eigen risico en AWBZ zelfs bij de zwaarste bezuinigingen buiten schot. Dit verklaart waarom snijden in de zorg zo moeilijk gaat: zodra er een bezuiniging afgekondigd wordt om de belasting- en premiedruk te beperken, steekt er een storm van protest op en maakt de politiek de bezuiniging vaak deels ongedaan. Kiezers willen niet meer premie, belasting of eigen bijdragen betalen, maar evenmin willen ze minder ouderenzorg vergoed hebben. De kans is dus klein dat de ouderenzorg hoog op het lijstje van € 15 miljard besparingen staat: de kiezer kan niet kiezen.