Over uitgeprocedeerde asielzoekers wordt in Nederland uitgesproken negatief gedacht. Omdat ze in de asielprocedure zijn afgewezen, kunnen ze geen vluchtelingen zijn. Ze zijn dus ‘gelukszoekers’: ze komen hier iets halen. Maar wat valt er hier eigenlijk te halen? Helemaal niets, zo ervoeren we de afgelopen maanden in de Vluchtkerk. Zelfs gezondheidszorg, toch de basisvoorziening waar iedereen in Nederland recht op heeft, is voor uitgeprocedeerde asielzoekers nauwelijks te krijgen.

In december 2012 startten we in de Vluchtkerk met een zorgteam, dat uitgroeide tot een groep van twaalf artsen en acht psychologen, dat de medische en psychische zorg voor ruim 130 vluchtelingen op zich nam. We wilden geen parallel zorgsysteem opzetten, maar de bewoners gebruik laten maken van de voorzieningen die het Nederlandse zorgstelsel bood. We verzorgden de afgelopen maanden vrijwel dagelijks spreekuren, iets wat door sommigen als overdreven werd beschouwd, maar wat in praktijk hoognodig bleek: zonder intensieve begeleiding kun je als vluchteling in Nederland nauwelijks zorg krijgen.

Toegang
De toegang tot de zorg van uitgeprocedeerde asielzoekers, zoals de bewoners in de Vluchtkerk, is geregeld met de CVZ-regeling. Zorgverzekeraars dragen uit hun inkomsten bij aan een fonds, van waaruit rekeningen van huisartsen, ziekenhuizen, apotheken en zorgorganisaties vergoed worden als mensen dit niet kunnen betalen. Hiervoor zijn speciale zorgorganisaties geselecteerd, maar elke zorgverlener kan gebruik maken van deze regeling: CVZ betaalt altijd 80% van de basiszorg (grofweg het basispakket) als een rekening niet betaald wordt. Iedereen – ook ongedocumenteerden zonder geld – kan dus in principe gebruik maken van de zorg.

Onderzoek
Verschillende onderzoeken tonen aan dat ons zorgstelsel een van de beste ter wereld is. Ook de bereikbaarheid van de gezondheidszorg in Nederland is, door jarenlang hameren op toegankelijkheid tot de gezondheidszorg als grondrecht, op papier goed geregeld. Dat geldt ook voor mensen zonder verblijfsdocumenten. Maar uit recent onderzoek blijkt dat de gezondheidssituatie van ongedocumenteerden absoluut niet beter is dan in andere Europese landen. Hoe kan dat? De praktijk leert dat de zorg voor (uitgeprocedeerde) asielzoekers minder goed geregeld is dan op papier lijkt. Onze nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer heeft dit inmiddels ook geconstateerd en is recent een onderzoek gestart. In onze ervaring heeft de ontoegankelijkheid van zorg een tweetal oorzaken: ten eerste is het systeem een vaak ondoordringbaar web van regelingen, doorverwijzingen en formulieren, ten tweede richt de overheid zich hoofdzakelijk op het voorkomen van risico’s voor de volksgezondheid.

Bureaucratie
Wie zorg wil krijgen in Nederland, moet bijna afgestudeerd zijn in de bureaucratie. Voor hoogopgeleide Nederlanders zijn de verwijzingen, afspraken en papieren al moeilijk te volgen, maar voor mensen die de taal niet spreken en de gebruiken niet kennen, vormen ze een onoverkomelijke barrière. Zelfs met begeleiding van vrijwilligers is de zorg in Nederland moeilijk toegankelijk voor uitgeprocedeerde asielzoekers. Om een medisch onderzoek in het ziekenhuis te doen, meldde een van onze vrijwilligers zich ruim op tijd met een bewoner bij de receptie, waarop we werden verwezen naar de registratiebalie. Hier werd ons meegedeeld dat de bewoner moest aantonen dat hij illegaal was. We snapten er niets van en besloten dan maar gewoon rechtstreeks naar de onderzoeksafdeling te gaan. Daar werd de bewoner prima geholpen, en achteraf bleek het te gaan om een registratie als ongedocumenteerde, zodat de administratieve afhandeling van de factuur goed kon verlopen. Vluchtelingen die zonder begeleiding van vrijwilligers naar dergelijke afspraken gingen, zagen wij keer op keer wegens dergelijke misverstanden onverrichter zake terugkeren, ook van zorginstellingen die gespecialiseerd zijn in hulp aan ongedocumenteerden.

Gezondheidsrisico’s
In sommige gevallen bleek de zorg echter wel snel en accuraat geregeld te kunnen worden. Zo was er voor longfoto’s in het kader van tuberculose-screening altijd plaats, en konden mensen bij dit vastgesteld werd opgenomen worden in een kliniek. Daar zit een patroon achter: als de aandoening, zoals tuberculose, een SOA of een psychiatrische ziekte, een urgent risico vormt voor de volksgezondheid of openbare orde, dan grijpt de overheid direct in. Maar dat gebeurt pas als het kwaad reeds is geschied, waarbij behandeling en genezing veel moeilijker zijn dan in een vroeg stadium. Dat de put gedempt wordt als het kalf verdronken is, blijkt wel uit het trieste voorbeeld van één van onze bewoners, die vele malen was aangedragen voor opname in een psychiatrische instelling. Na maanden soebatten bij zorgverleners, hulpdiensten en overheidsloketten bleek opname toch onmogelijk. Uiteindelijk pleegde de bewoner een delict; hij werd daarvoor in hechtenis genomen en pas in de gevangenis bleek het mogelijk om de zorg voor deze man geregeld te krijgen.

Angst
Door de ontoegankelijkheid van de zorg en niets doen zolang er geen ernstig risico bestaat, worden de problemen van uitgeprocedeerde asielzoekers alleen maar groter. Dat bevestigt het beeld dat zij onze veiligheid en welvaart bedreigen. Nu de Vluchtkerk binnenkort sluit, komen uitgeprocedeerde asielzoekers weer op straat te staan. Laten we hen de zorg bieden die ze nodig hebben en waarop ze recht hebben. Dan doorbreken we ook de cirkel van angst die anders een selffulfilling prophecy wordt.

_{Dit artikel schreef ik met Chandra Russo; het werd in licht gewijzigde vorm op 30 maart 2013 gepubliceerd op Volkskrant.nl en in verkorte vorm opgenomen op de U-pagina in de brandbare versie van de Volkskrant}