Misschien was het naïef van me om te denken dat Teeven zou aftreden. Maar ik vond het ondenkbaar dat de staatssecretaris zou blijven zitten na de dood van Dolmatov, terwijl een andere staatssecretaris weg moest vanwege gerommel met bonnetjes. Toch gebeurde het. Omdat het coalitiebelang dat eiste. Teeven wilde niet aftreden maar optreden, de VVD wilde zijn rechtsbuiten in het kabinet niet kwijt en de PvdA kon een kabinetscrisis niet gebruiken. De minderheid in de PvdA-fractie die wel om aftreden vroeg, kreeg niet wat die wilde, maar verkocht zijn huid duur. Met een  onverwachte uikomst: een rechtse VVD-staatssecretaris die een humaner asielbeleid moet gaan uitvoeren. De vraag is: kan dat?

Verdediging

Een dag voor het Kamerdebat over de tragische dood van Aleksandr Dolmatov was eigenlijk al duidelijk wat er ging gebeuren. PvdA-leider Diederik Samsom tweette dat hij vertrouwen had in Teeven: de staatssecretaris ‘zit er goed in’. Dat was veelzeggend na een hoorzitting waarin pijnlijk duidelijk werd dat we in Nederland helemaal geen ‘sluitende en zorgvuldige’ asielprocedure hebben. De PvdA-leider zou het de VVD niet onnodig moeilijk gaan maken, maar gaf ook niet direct alles weg: Teeven moest aan de bak om zijn positie te behouden. Dat deed hij: de pitbull van de VVD deed zijn naam eer aan. Zijn verdedigingslijn: de dood van Dolmatov was een uitermate tragisch incident, dat vraagt om verbeteringen in de asielprocedure die beter door hemzelf ter hand genomen kunnen worden dan door een opvolger.

Wantrouwen

Vanaf het begin van het debat was duidelijk dat de oppositiepartijen, behalve de PVV, die verdediging niet accepteerden. De staatssecretaris was politiek verantwoordelijk voor falend, inhumaan asielbeleid met de dood van Dolmatov als ernstig gevolg. Dus moest hij gaan. De SP had dan ook weinig tijd nodig om een motie van wantrouwen in te dienen. Op dat moment was ook direct duidelijk dat de PvdA daar niet voor zou stemmen: Teeven, die niet weg wilde, zou moeten aftreden, wat zou leiden tot een kabinetscrisis. Dat zou de PvdA niets opgeleverd hebben. De sociaaldemocraten regeren nog maar een half jaar doen het in de peilingen niet goed. Bovendien zouden ze van de VVD direct de schuld van de kabinetscrisis krijgen. Teeven mocht dus blijven van de PvdA. Een hard gelag voor een minderheid binnen de PvdA, die wilde dat Teeven zou aftreden.

‘Niet komen te ontvallen’

Maar echt van harte kwam het niet, de steun aan Teeven. Namens de PvdA concludeerde Jeroen Recourt in het debat dat de staat met het maken van ambtelijke fouten ernstig tekort is geschoten in haar zorgplicht jegens Dolmatov. Teeven noemde het daarop ‘onverdraaglijk’ dat zulke fouten zijn gemaakt. Recourt liet in het midden of het overlijden van Dolmatov een direct gevolg is van die fouten. Hij vond wel dat de behandeling van asielzoekers de afgelopen jaren onrechtvaardig en onzorgvuldig geweest is. Er is teveel nadruk komen te liggen op een streng en efficiënt asielbeleid. Er moet meer aandacht zijn voor de menselijke maat, reageerde Teeven, er moeten minder mensen in vreemdelingenbewaring terecht komen en er komt een onderzoek door de Onderzoeksraad voor veiligheid. Die toezegging was voldoende voor het vertrouwen waar Teeven vervolgens om vroeg: dat was volgens de PvdA ‘niet komen te ontvallen’.

Toekomst

Omdat ook VVD, PVV en SGP hun vertrouwen niet opzegden, mocht Teeven blijven zitten. Maar omdat een aanzienlijk deel van de Kamer wel de motie van wantrouwen steunde, is de positie van de staatssecretaris verzwakt. Hij kan zich geen problemen meer veroorloven in het asielbeleid. Bovendien is de richting daarvan door de uitspraken van de Kamer veranderd: geen verdere aanscherping van asielprocedures, terugkeerbeleid en repressie van ‘illegalen’. De PvdA zal dit scherp in de gaten houden. Er zal geen ruimte meer zijn voor de voorgenomen strafbaarstelling van illegaliteit, waar de PvdA zich tegen zal uitspreken. Teeven moet op zoek naar versoepeling en vertraging van de asielprocedure. Hoe teleurstellend ik het ook vind dat Teeven niet is opgestapt, de komende tijd moet de vraag volgens mij zijn hoe de staatssecretaris het asielbeleid humaner kan maken.

Humaner asielbeleid

En dat kan. Er zijn vier wegen die leiden naar een humaan asielbeleid. In de eerste plaats moet het beleid verbeterd worden vanuit de gemeenten, die op dit moment geconfronteerd worden met de uitwassen van het asielbeleid en daar weinig aan kunnen doen. In de tweede plaats moet Teeven op korte termijn een aantal maatregelen nemen: verruiming van de buitenschuldcriteria, een moratorium op uitzetting van verschillende groepen asielzoekers komen en de strafbaarstelling van illegaliteit moet van tafel. Ten derde moet er een duurzaam en menswaardig Europees asielbeleid komen vanuit Brussel. Tot slot moet de asielprocedure zelf verbeteren, naar aanleiding van het onderzoek van de Onderzoeksraad voor Veiligheid en eerdere adviezen, met een brede doordenking van het beleid op alle niveaus.

Gemeente

De gemeente heeft een belangrijke rol in het asielbeleid. Duizenden asielzoekers bij een asielzoekerscentrum of een gevangenis zijn  de afgelopen jaren ‘zelfstandig vertrokken zonder toezicht‘. Het gaat om vijf- tot zesduizend vluchtelingen die jaarlijks op straat worden gezet en daar zonder middelen van bestaan moeten zien te overleven. Niemand weet precies hoeveel mensen er nu in Nederland verblijven, maar het zijn er duizenden. De meesten verdwijnen ‘in de illegaliteit’: hetzij onder dak bij familie, vrienden,  of mensen die zich hun lot aantrekken, hetzij buiten, op straat. De gemeente mag deze mensen niet meer opvangen, omdat in 2009 een ‘sluitende’ procedure afgesproken werd met het Rijk: wie geen asiel kreeg, zou vertrekken. Intussen heeft de gemeente voor deze mensen ook een zorgplicht, waaraan ze dus wettelijk niet mag voldoen. Dit moet echt anders: gemeenten zouden wel degelijk uitgeprocedeerde asielzoekers moeten opvangen, zodat mensen niet op straat of in de cel belanden.

Uitzetting

Daarvoor moet het asielbeleid in Den Haag veranderen. In de eerste plaats moeten minder asielzoekers in bewaring gesteld worden, zoals Teeven heeft toegezegd. Maar ook aan het ‘klinkeren’ van asielzoekers moet een einde komen. De overheid moet uitzoeken waarom mensen niet kunnen terugkeren, en terugkeer ook echt mogelijk maken. Voor mensen die niet terug kunnen, omdat het land van herkomst ze weigert, of omdat het onveilig is, moet de mogelijkheid van tijdelijke opvang bestaan. Daarnaast moeten mensen die niet kunnen terugkeren gebruik kunnen maken van de buitenschuldprocedure. Dit betekent dat er op korte termijn bij de herziening van deze procedure een versoepeling van de buitenschuldcriteria moet komen. Daarnaast moet er een moratorium komen op uitzetting van asielzoekers naar landen waar het onveilig is, zoals Somalië, Soedan en Irak. Dit had eerder al moeten gebeuren, maar werd door Nederland als een van de weinige landen niet uitgevoerd.

Europa

Wat Den Haag ook besluit, een nationaal asielbeleid zonder Europese ‘afhechting’ heeft weinig zin meer. In de eerste plaats heeft Europa geen grenscontroles meer aan de binnengrenzen. Dat maakt het asielzoekers makkelijk om het land binnen te komen, maar maakt tegelijk beleid nodig om ze vast te houden. De Dublinakkoorden, waarin bepaald wordt dat asielzoekers die het land verlaten, direct weer teruggezet kunnen worden over de grens, moeten herzien worden. Daarnaast is één van de problemen in het asielbeleid dat er concurrentie tussen staten plaatsvindt op uitzetting van bepaalde groepen asielzoekers. Dat is gebaseerd op de nooit bewezen gedachte van de ‘aanzuigende’ en ‘afschrikkende’ werking van asielbeleid. Daarom moeten staten hun toelating met elkaar afstemmen. In Brussel zijn afspraken te maken over Europese asielzoekerscentra met een rechtvaardig en efficiënt beleid, waarin de lidstaten kunnen afspreken of en hoe mensen uit een bepaalde regio geholpen kunnen worden.

Landelijk beraad

Maar een humaner asielbeleid moet beginnen met een landelijk overleg. Een conferentie waarin out of the box naar een nieuw beleid gezocht wordt, op basis van feitelijkheden uit de onderzoeken van het departement van Veiligheid en Justitie, de Nationale ombudsman en de Onderzoeksraad voor veiligheid. Na een erkenning van het falen van het huidige beleid kan gekeken worden naar verbeteringen, niet alleen voor de asielprocedure, maar ook voor het terugkeerbeleid. Daarbij zouden adviesraden, lokale overheden, wetenschappers, de politieke partijen, rechters en beleidsambtenaren moeten praten met kerken, ngo’s en experts uit de opvang. Als een goed begin het halve werk is, kan een humaan asielbeleid zo een vliegende start krijgen.

De vier wegen naar een nieuw asielbeleid komen voort uit overleg met Antonie Fountain, mensenrechtenactivist en medebierkenner.