We waren al op de plaats van bestemming, een familiefeestje, maar bleven even in de auto zitten om de ontknoping te horen. We luisterden via de iPhone naar het PvdA-congres; aan de orde was de stemming over motie 41. Groot gejuich nadat Sander Terphuis, de indiener, een enorme overwinning boekte: vrijwel alle afgevaardigden en leden stemden tegen strafbaarstelling van illegaal verblijf. En tegen een motie van het partijbestuur, waarin nog eens uitgelegd werd dat de PvdA-fractie al het onderste uit de kan had gehaald. Maar toen we later die middag terugreden, hoorden we het Diederik Samsom zeggen: “Ik kan niet aan uw verzoek voldoen. Ik maakte een afspraak, ik gaf mijn woord. En mijn woord als politiek leider staat.” Mevrouw K. reageerde direct: “Ik stem nooit meer PvdA.”

Strategie

Het was een dramatische wending en een diepe teleurstelling voor veel PvdA-leden en andere betrokkenen. Maar het kwam niet als een verrassing. De partijtop had voor het congres en na overleg met Sander Terphuis al gewaarschuwd dat men niet bereid was een ‘bom onder de coalitie te leggen’. Spekman kondigde in Trouw aan dat er niet meer in zat dan uitstel van strafbaarstelling om te onderzoeken of het wetsvoorstel in strijd zou zijn met bestrijding van mensenhandel. Samsom had in een groot Volkskrant-interview gezegd dat hij het wetsvoorstel om illegaal verblijf strafbaar te stellen niet van tafel zou halen of zou blokkeren. Hij gaf daarvoor twee redenen. De VVD had in zijn ogen genoeg concessies gedaan en er stond voor de PvdA bovendien heel veel tegenover het wetsvoorstel. “De achterban moet uiteraard zelf bepalen wat de prioriteiten zijn, maar ik ken de mijne.”

Dilemma

Samsom kon kiezen wat hij wilde: hij mag als fractievoorzitter in de Tweede Kamer een uitspraak van het congres naast zich neerleggen. Hij is immers gekozen door de kiezers, niet door de leden. Maar als politiek leider is hij wél gekozen door 54% van de leden. Hij moet het politieke profiel van zijn partij, links van het midden, scherp houden. Er zijn in 2014 Gemeenteraadsverkiezingen op komst. De uitslag zal een lakmoesproef zijn voor de PvdA en de coalitie. Tegelijk is Samsom aan die coalitie gebonden door het Regeerakkoord dat hij zelf sloot met de VVD. En voor de VVD was dit punt in het Regeerakkoord van belang; als er na het sociaal akkoord en het zorgakkoord nog meer concessies gevraagd zouden worden, zou de VVD met een kabinetscrisis dreigen. Samsoms dilemma: kies ik voor de partij of voor de coalitiepartner?

Afspraak is afspraak

Het werd uiteindelijk de coalitiepartner, want afspraak is afspraak. Veel commentatoren vonden dit logisch: het congres kwam met motie 41 in feite terug op de goedkeuring die men in november 2012 aan het Regeerakkoord had verleend. In dat Regeerakkoord stond al dat illegaal verblijf strafbaar zou worden. Maar was dat wel zo logisch? Tijdens het novembercongres nam de partij twee moties aan waarin strafbaarstelling onomwonden werd afgekeurd; een met steun van het partijbestuur. En de partijleiding stelde op het congres expliciet dat het Regeerakkoord op hoofdlijnen voorlag en nog ‘uitgewerkt’ moest worden. Er kon dus nog van alles wijzigen. Dat bleek ook: de zorgpremie ging van tafel, en voor het woonakkoord, sociaal akkoord en zorgakkoord werd  het Regeerakkoord wél opengebroken. Maar voor mensen die hier illegaal verblijven dus niet: het is inderdaad wel duidelijk waar Samsoms prioriteiten liggen.

Illegaliteit

Samsom koos daarnaast voor strafbaarstelling en tegen het congres omdat dit meer zou opleveren; ook voor de mensen die illegaal in Nederland verblijven. Zoals het partijbestuur stelde: illegaal verblijf is eigenlijk al strafbaar, en dat is nu juist verzacht in de onderhandelingen over strafbaarstelling. Het wordt geen misdrijf, en helpen van mensen zonder papieren wordt niet strafbaar. Maar is illegaal verblijf echt al strafbaar? Vanaf begin 2012 krijgen mensen zonder verblijfsvergunning een terugkeerbesluit opgelegd, waarna de IND een inreisverbod kan uitspreken. Als je in Nederland blijft, overtreed je het inreisverbod en ben je strafbaar. Maar tegen een inreisverbod kun je in beroep gaan. Strafbaarstelling van verblijf treft ook mensen zonder inreisverbod; de situatie van mensen zonder verblijfsstatus verslechtert daardoor wel degelijk. Dat het daarbij om een ‘overtreding’ gaat, niet een misdrijf, maakt niet veel uit: mensen moeten de cel in als ze hun boete niet kunnen betalen.

Damage control

Nog op het congres schaarde het partijbestuur zich achter Samsom; een dag later volgden de PvdA-bestuurders bij monde van Jacques Tichelaar en Martin van Rijn in Buitenhof. Maar het bleek een politieke inschattingsfout van de eerste orde. Een uitspraak van het congres, als hoogste partijorgaan, die door zo’n overweldigende meerderheid gesteund wordt, kun je niet zo maar naast je neerleggen. Er is tussen het sluiten van het regeerakkoord en het congres te veel gebeurd: niet alleen de wijzigingen van het Regeerakkoord, maar ook de politieke steun van de PvdA aan VVD-boegbeeld Teeven, de politiek verantwoordelijke voor een asielprocedure waarin een asielzoeker ten onrechte vast kwam te zitten, te weinig zorg kreeg — en uiteindelijk zelfmoord pleegde. De politieke top nam dan ook snel het besluit om nogmaals te overleggen met de leden.

Ledenraad

Eigenlijk zou Samsom opnieuw met het congres moeten praten, zoals Sander Terphuis direct liet doorschemeren. Maar een extra congres zou hem zwaar beschadigen: hij zou dan op het matje moeten komen. Het werd daarom een Ledenraad op 12 mei, waar Samsom nogmaals zal uitleggen waarom hij voor de VVD koos. ‘Afspraak is afspraak’ zal niet volstaan. De vraag is waarom het Regeerakkoord vier keer gewijzigd kon worden, maar niet voor de strafbaarstelling van illegaal verblijf die het congres al eens had afgekeurd. Daarnaast is de vraag waarom de strafbaarstelling geen verslechtering van de positie van mensen zonder verblijfsvergunning inhoudt ten opzichte van het inreisverbod. Maar de belangrijkste vraag zal zijn: kun je een kinderpardon en verzachting van het asielbeleid eigenlijk wel ‘uitruilen’ tegen strafbaarstelling van illegaal verblijf, als dat ingaat tegen je beginselen?