Strafbaarstelling van illegaal verblijf is een heet hangijzer geworden voor de PvdA. Samsom voelt zich gebonden aan het regeerakkoord dat hij sloot met Rutte en legde daarom een uitspraak van zijn eigen congres naast zich neer. Daarom kreeg hij van de Ledenraad de opdracht om maatregelen te nemen die illegaal verblijf in Nederland draaglijker maken. Daarover moet Marit Maij nu namens de PvdA onderhandelen met de tegenstribbelende Malik Azmani. Maar is het niet veel makkelijker om gewoon te onderhandelen over het regeerakkoord? Dat kan door de VVD te geven wat die beoogt: meer toezicht op vreemdelingen, meer terugkeer van mensen die illegaal in Nederland verblijven, en minder immigratie. En vooral: straf voor echte criminelen.

Strafbaarstelling
De strafbaarstelling van illegaal verblijf is in feite een erfenis van Rutte: in 2010 zetten VVD, PVV en CDA deze maatregel voor het eerst in het Regeerakkoord. De PvdA verzette zich hier hevig tegen, met name om te voorkomen dat hulpverleners van uitgeprocedeerde asielzoekers medeplichtig zouden worden aan een misdrijf. Het Kamerdebat erover eindigde met de toezegging dat er een onderzoek zou komen naar de kosten en baten van strafbaarstelling. Het kabinet viel voordat Leers het onderzoek gereed had. Wel voerde hij in 2011 een andere vorm van strafbaarstelling in: mensen die hier illegaal verblijven kunnen sindsdien een tijdelijk inreisverbod krijgen. Ook daar was de PvdA tegen: dit was misbruik van de EU-richtlijn Terugkeer, die op terugkeer gericht was, en niet op straf. Het mocht niet baten. Het inreisverbod kwam er; sindsdien zijn een paar honderd mensen strafbaar gesteld.

Regeerakkoord
De VVD wilde na de val van Rutte-I strafbaarstelling illegaliteit in het Regeerakkoord van Rutte-II hebben vanwege de ‘verdrijvingswerking’. De maatregel is een sluitstuk en symbool van het strenge, doch rechtvaardige asielbeleid waarin alleen ‘echte vluchtelingen’ toegelaten worden. Daarover moet zo snel mogelijk besloten worden. Wie afgewezen wordt, moet zo snel mogelijk weg; wie niet weg wil, wordt gedwongen uitgezet. Lukt dat niet, dan moet het verblijf in Nederland zo onaangenaam mogelijk gemaakt worden. Zo keren uitgeprocedeerde asielzoekers uit zichzelf terug naar het land van herkomst of de regio. De PvdA is traditioneel tegen strafbaarheid van illegaal verblijf, maar heeft de maatregel uitgeruild tegen het kinderpardon.

VVD: betere opsporing en meer uitzetting
De strafbaarstelling van illegaliteit moet volgens de VVD bijdragen aan betere opsporing en meer uitzetting van mensen die hier illegaal verblijven. Als illegaal verblijf strafbaar is, heeft de politie meer opsporingsmogelijkheden en kunnen vreemdelingen makkelijker gedwongen uitgezet worden. Na twee overtredingen kan een zwaar inreisverbod van vijf jaar opgelegd worden. Heb je zo’n inreisverbod, dan moet je zonder pardon het land uit. Tot slot is strafbaarstelling in de zero tolerance-benadering van veiligheid het logische gevolg van het strenge immigratiebeleid. Wat illegaal is, moet strafbaar zijn, en wat strafbaar is moet gehandhaafd worden. Daarbij gaat de VVD er van uit dat de asielprocedure vrijwel altijd zorgvuldig is en leidt tot een rechtvaardige beslissing.

PvdA: principieel onjuist en ineffectief
De PvdA wil geen strafbaarstelling van illegaliteit omdat op gespannen voet staat met de mensenrechten. Strafbaarstelling is primair strijdig met het recht op een fatsoenlijke behandeling door de overheid. De PvdA vindt ook dat uitgeprocedeerde asielzoekers hier soms buiten hun schuld of als gevolg van onzorgvuldigheden in de asielprocedure illegaal verblijven. Daarnaast vindt de PvdA dat de nadelen van strafbaarstelling niet opwegen tegen de voordelen. Strafbaarstelling leidt tot meer vreemdelingen in de cel, vreemdelingen verblijven langer in Nederland en kunnen niet terugkeren. Strafbaarstelling leidt daarom per definitie niet tot minder illegaal verblijf of meer terugkeer.

Impasse
De impasse rond de strafbaarstelling is ontstaan door het uitruilprincipe in de formatie. In de immigratieparagraaf van het Regeerakkoord heeft de PvdA het kinderpardon geclaimd, en kreeg VVD in ruil daarvoor de strafbaarstelling van illegaal verblijf. De VVD heeft het kinderpardon  aangescherpt, de PvdA de strafbaarstelling versoepeld. Voor het PvdA-congres was de vraag vooral of je principes wel kunt uitruilen. Compromissen zijn op materiële punten nu eenmaal beter mogelijk dan op immateriële punten: belangen moeten bij uitruil immers tegen elkaar afgewogen worden. Op immateriële punten gaat afweging minder makkelijk. De congresuitspraak kwam wel op een moeilijk moment: nadat de VVD het kinderpardon weggegeven en geregeld had — al was daar eerder al een Kamermeerderheid voor.

Uitruilen doet huilen
Een nadeel van uitruilen is dat je bij voorbaat uitgaat van tegengestelde, niet bijeen te brengen uitgangspunten: een compromis op basis van ruilen maakt het zoeken naar een oplossing die voor beide partijen voordeel oplevert in feite overbodig. Zelfs in het geval van strafbaarstelling van illegaal verblijf is dat wel mogelijk: PvdA en VVD kunnen boven verschillen en belangenafweging uitstijgen en een gezamenlijke visie ontwikkelen op illegaal verblijf. Daarvoor zijn aanknopingspunten te vinden in de doelstellingen die de VVD met strafbaarstelling van illegaal verblijf heeft: betere opsporing, meer terugkeer, voorkomen dat mensen uit het buitenland naar Nederland komen en harder straffen van criminaliteit.

Betere opsporing
Het eerste doel van de VVD is komen tot ruimere opsporingsmogelijkheden van mensen die illegaal verblijven. De vraag is echter of strafbaarstelling dat effect wel heeft. De overheid heeft al genoeg mogelijkheden om toezicht te houden en op te sporen. Recent heeft de PvdA op dit punt nog concessies gedaan aan de VVD door in te stemmen met een wijziging van de Vreemdelingenwet, waardoor de politie makkelijker persoonlijke eigendommen kan doorzoeken bij het vermoeden van illegaal verblijf. Bovendien is het de vraag of strafbaarstelling de opsporing niet juist frustreert: vreemdelingen duiken uit angst voor boetes en celstraf juist dieper in de illegaliteit en ontwijken de politie.

Terugkeer
De VVD wil in de tweede plaats dat meer mensen die illegaal in Nederland verblijven terugkeren naar hun land van herkomst. Ook daarvoor heeft de overheid in principe al voldoende rechtsmiddelen. Ook hier is de vraag of strafbaarstelling de terugkeer wel echt bevordert. Landen die illegaal verblijf daadwerkelijk bestraffen, hebben niet meer succes met terugkeer dan Nederland. Integendeel: België moest de wet aanpassen op de EU-Richtlijn Terugkeer en Italië overweegt om strafbaarstelling weer af te schaffen. Ook de strafbaarstelling van illegaal verblijf door inreisverboden heeft in het verleden niet bijgedragen aan meer terugkeer. Integendeel: er zitten meer mensen vast, terwijl er minder mensen terugkeren. Dat is de paradox van repressief asielbeleid.

Afschrikwekkende werking
Omdat strafbaarstelling van illegaliteit de opsporing en terugkeer van vreemdelingen niet bevordert, heeft het ook niet het ‘verdrijvingseffect’ dat de VVD ervan verwacht. Voorstanders van een harde aanpak in de VVD wijzen soms op daling van immigratie, illegaliteit en asielaanvragen in de periode dat het immigratie- en asielbeleid strenger werd. Maar dat komt niet door afschrikking. Daling van het aantal illegaal in Nederland verblijvende vreemdelingen is een definitiekwestie: Bulgaren, Polen en Roemenen zijn niet langer illegaal in Nederland omdat ze geen verblijfsvergunning meer nodig hebben. Het aantal asielaanvragen houdt meer verband met conflicten in het buitenland en de nabijheid van die conflicten dan met het asielbeleid: asielzoekers komen vooral uit Somalië, Afghanistan en Irak.

Perverse effecten
Strafbaarstelling mist niet alleen het doel, maar het heeft ook nog eens kwalijke neveneffecten. Mensen zullen zich niet alleen meer gaan verschuilen, maar ook sneller gedwongen worden tot crimineel gedrag, of juist slachtoffer worden van criminaliteit. Malafide werkgevers, huisjesmelkers, of mensenhandelaars zullen strafbaarheid als dreigement gebruiken, waardoor mensen bang worden. De bereidheid om hulp te zoeken bij de overheid zal nog meer afnemen: ‘illegalen’ zullen minder snel aangifte doen omdat de politie hen kan beboeten. Die boete zal overigens vrijwel niemand kunnen betalen: daardoor zullen mensen veertig dagen vervangende hechtenis moeten uitzitten. Daarvoor is geen gevangeniscapaciteit beschikbaar; bovendien is celstraf kostbaar voor de overheid.

Straf ‘echte criminelen’
Strafbaarstelling van illegaal verblijf speelt de echte criminelen — mensenhandelaren, malafide werkgevers en huisjesmelkers — dus in de kaart. Het zal in de praktijk geen ruimere opsporing, niet meer terugkeer en niet minder illegaal verblijf opleveren, terwijl het de positie van mensen die hier illegaal verblijven zal verslechteren. Allemaal redenen voor de VVD om niet met strafbaarstelling in te stemmen en met de PvdA te zoeken naar een alternatief dat minder kost, echte criminelen aanpakt en wel leidt tot meer terugkeer van illegalen. Dat alternatief kan aantoonbaar beter toezicht, meer terugkeer en minder asielaanvragen opleveren.

Toezicht
Beter toezicht op uitgeprocedeerde asielzoekers die zelfstandig kunnen vertrekken, is eenvoudig te regelen. Veel mensen die hier illegaal verblijven hebben onderdak: bij familie, vrienden, mensen die hulp verlenen of een verhuurder. Een meldplicht — wekelijks of tweemaal per week — bij de gemeente volstaat. Zo blijven mensen die hier illegaal verblijven regelmatig in contact met de overheid. Ambtenaren kunnen bij gezondheidsproblemen doorverwijzen naar hulpverleners. Ze kunnen actie ondernemen bij meldingen van illegale arbeid en uitbuiting, slechte en te dure woonruimte of mensenhandel. Ze kunnen ook doorverwijzen naar advocaten die juridisch advies geven, zodat de besluitvorming over hun verblijf duidelijker wordt; dit neemt een bron van wantrouwen voor uitgeprocedeerde asielzoekers weg.

Terugkeer
Mensen die hier illegaal verblijven zullen sneller terugkeren als ze daartoe in staat worden gesteld, in plaats van opgejaagd. Dat begint bij iets eenvoudigs: mensen niet zo maar uitzetten. Niet naar landen waar het onveilig is, zoals Somalië, Irak of Afghanistan of lukraak naar andere landen die reisdocumenten afgeven. Dat wekt wantrouwen en wakkert verzet tegen uitzetting aan. Met het smeergeld dat nu aan delegaties uit Guinee gegeven wordt voor reisdocumenten, kunnen mensen in het land van herkomst een bestaan opbouwen. Daarvoor kunnen we mensen hier ook alvast opleiden. Bij terugkeer kan de overheid ook inreisverboden opheffen en mensen in het land van herkomst beter ondersteunen en veiligheid bieden. Ook kan Nederland in EU-verband (goedkopere) opvangmogelijkheden in de landen van herkomst organiseren voor mensen die zich na terugkeer bedreigd voelen en opnieuw asiel willen aanvragen.

Bescherming in eigen regio
Naast opvang voor terugkerende vluchtelingen in het land van herkomst, kan Nederland ook streven naar hulp aan vluchtelingen in gebieden waar zich grote humanitaire crises voltrekken, zoals Syrië, Afghanistan, Irak, Somalië, Congo, Rwanda en Myanmar. Door mensen actief op te vangen in deze gebieden of in naastgelegen landen, kunnen ze beter en intensiever geholpen worden. Mensen kunnen daardoor makkelijker terugkeren naar hun dorp of stad. Het voorkomt bovendien veel asielaanvragen. Het vergt wel intensievere en duurzamere hulp dan we nu in humanitaire crises geven en bescherming van zowel hulpverleners als asielzoekers. Hiervoor zou geld uit het budget voor ontwikkelingssamenwerking en defensie gebruikt kunnen worden. Maar Nederland kan dit niet alleen doen; bescherming in eigen land moet in Europees verband georganiseerd worden.

Mensenhandel
Slachtoffers van mensenhandel moeten sneller en makkelijker aangifte gaan doen, zodat handelaren harder aangepakt kunnen worden. Maak het makkelijker om aan te kloppen voor hulp en stimuleer de bereidheid tot aangifte door een aantrekkelijk terugkeertraject aan te bieden. Intensieve begeleiding door psychologen, in combinatie met een terugkeerplan waarin ook tijd gemaakt wordt om trauma’s te verwerken, kunnen daar onderdeel van uitmaken. Daarnaast moeten niet de ‘illegalen’, maar de souteneurs, huisjesmelkers en malafide werkgevers strafbaar gesteld worden, zodat het makkelijker wordt om mensenhandelaren op te sporen en aan te pakken. Maak het aantrekkelijk voor slachtoffers van mensenhandel om aangifte te doen tegen hun handelaren, en maak het makkelijker voor de rechter om mensenhandelaren te veroordelen.

Samenwerking
PvdA en VVD kunnen een weeffout in het regeerakkoord repareren en recht doen aan het feit dat ze het eens zijn over een aantal belangrijke uitgangspunten in het immigratie- en asielbeleid. Ze vinden dat de asielprocedure gericht moet zijn op erkenning van vluchtelingen. Uit die procedure moet zo snel mogelijk een beslissing volgen om worteling, onzekerheid en valse hoop te voorkomen. Maar die procedure moet ook zorgvuldig zijn. Daarom moet de asielprocedure verbeterd en met andere Europese landen geharmoniseerd worden. Als iemand na een procedure geen verblijfsvergunning krijgt, kan diegene beter terugkeren. PvdA en VVD zijn het ook eens over de bestrijding van echte criminelen: misbruik en uitbuiting van mensen die illegaal verblijven door mensenhandelaars, malafide werkgevers en huisjesmelkers. Daar kunnen we direct mee aan de slag, en daar hebben we strafbaarstelling van illegaliteit niet voor nodig. Integendeel. We kunnen het missen als kiespijn.

Dit is een bewerking van een voorstel dat ik met Antonie Fountain deed aan Diederik Samsom op 6 mei, met het oog op de Ledenraad. De VVD gaf even later aan te willen onderhandelen over strafbaarstelling. We wachten nog steeds op antwoord.