De uitslag van de verkiezingen voor het Europarlement moet er bij de PvdA flink ingehakt hebben. De sociaaldemocraten verloren ten opzichte van 2009, en dat was al een rampjaar. Samsom probeerde er in de media nog wat van te maken: hij was ‘enigszins tevreden’ met het behoud van de drie zetels in het Europarlement. Dat was dan ook het enige positieve puntje. Voor het eerst zakten de sociaaldemocraten bij deze verkiezingen onder de 10%. De partij werd in grootte de zesde van Nederland. En, misschien nog wel erger: voor het eerst werd de grote electorale concurrent SP bij verkiezingen groter dan de PvdA.

Knopen tellen
De Kamerverkiezingen van 2012, waarbij Samsom na een flitsende campagne met het ‘eerlijke verhaal’ 38 zetels wist te veroveren, lijken verder weg dan ooit. De situatie doet denken aan 2009, een annus horribilis voor de PvdA. De partij ging bij de Europese verkiezingen door de helft: van zeven naar drie zetels in het Europees parlement. Wouter Bos, toen partijleider van de PvdA, besloot na dit zeldzame pak slaag uit het kabinet Balkenende IV te stappen om verdere schade aan de partij te voorkomen. Samsom doet er nu ook verstandig aan zijn knopen te tellen.

Statenverkiezingen
De PvdA heeft nu twee verkiezingen op rij verloren, en de opiniepeilingen geven een langdurige dalende trend aan. De kiezers lopen en masse weg naar de SP of D66, of ze blijven thuis. Als de trend doorzet, verliest de Partij van de Arbeid bij de Provinciale Statenverkiezingen in 2015. In 2007 haalde de partij nog ruim 17% van de stemmen; daar gaat, zoals het er nu uit ziet, een derde tot de helft af. Daarmee houdt de PvdA zes tot negen zetels over in de senaat. De coalitie zal niet langer genoeg hebben aan de gedoogsteun van D66, Christenunie en SGP, en verliest zijn meerderheid in de Staten-Generaal.

Kabinet
Het kabinet is na het enorme verlies van PvdA en VVD bij de gemeenteraadsverkiezingen al weinig stabiel. De PvdA verloor bij de Europese verkiezingen aanzienlijk meer dan de VVD, waardoor onevenwichtigheid ontstaat. De gedoogpartners D66, Christenunie en SGP winnen bovendien fors, waardoor ze meer zullen eisen in ruil voor steun aan het kabinet bij de onderhandelingen over de Rijksbegroting die in september gepresenteerd wordt. De sociaaldemocraten doen er in deze situatie verstandig aan een nieuwe verkiezingsnederlaag niet af te wachten, maar zelf de knoop door te hakken en de regie te houden.

Weglopen
De PvdA kan bij de verkiezingen die dan volgen proberen de traditionele achterban terug te winnen, die wegloopt omdat de PvdA hun belangen niet verdedigt. Veel mensen in de lagere middenklasse herkennen de PvdA-inbreng in het kabinet niet. Ze zijn boos op de partij omdat ze hun huur zien stijgen, terwijl ze hun baan kwijt raken en ook al geen zorg meer vergoed krijgen. Ze stemmen SP, of verliezen hun vertrouwen in de politiek en blijven thuis. Hoger opgeleiden nemen ook afscheid van de partij en vertrekken naar D66 of GroenLinks, waar meer aandacht is voor democratie en mensenrechten, getuige ook de campagne van Sander Terphuis.

Progressieve volkspartij
Het zal de sociaaldemocraten niet direct lukken alle kiezers terug te winnen. De PvdA wilde altijd een brede, progressieve volkspartij zijn, die vrijzinnige intellectuelen, professionals en arbeiders verbond. Solidariteit tussen bevolkingsgroepen en over landsgrenzen heen — de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten — vormde de verbinding. Juist die solidariteit probeert de PvdA nu te veranderen. Daardoor ondergraaft de PvdA zijn eigen positie in het politieke speelveld. De SP strijdt voor behoud van de solidariteit, terwijl D66 zich profileert als de partij voor de mensen die zelf hun zaakjes wel kunnen regelen.

Campagne
In het verleden kwam de PvdA er altijd weer bovenop. Met een linkse en bestuurlijke campagne — ‘sterk en sociaal’ — waren de kiezers die naar SP of GroenLinks neigden vaak over te halen tot een strategische stem op de PvdA. Als er in het midden te veel ruimte ontstond, kon de PvdA altijd wat naar rechts opschuiven en D66 wegdrukken. Maar het aantal bestuurlijke alternatieven neemt snel toe, en D66 en de SP zijn professioneler geworden. En de gevreesde campagnemachine hapert: de PvdA van Tang en Jongerius leek weifelend en intern verdeeld. Bovendien kun je wel duizend rode rozen uitdelen, maar dat helpt weinig als mensen je verantwoordelijk houden voor falend kabinetsbeleid.

Hoop
De enige hoop van de PvdA is nu dat de economie aantrekt. Daarom blijven de sociaaldemocraten in het kabinet zitten. Ze kunnen dan uitleggen dat het kabinetsbeleid tot welvaart heeft geleid en daarmee proberen de kiezer te verleiden om terug te keren. Maar voorlopig profiteren alleen de bedrijven van de hervormingen: de producenten zijn voorzichtig positief. Consumenten hebben nog geen vertrouwen, en zelfs als ze dat wel krijgen, dan profiteren eerst vermogende mensen van de stijgende bestedingen. Daarna pas de mensen in loondienst, als de lonen omhoog gaan en de inflatie laag blijft, en pas daarna de mensen die nu werk zoeken. De verkiezingen van 2015 zouden wel eens te vroeg kunnen komen voor de PvdA.

Jasper Klapwijk is sociaaldemocraat buiten de PvdA, maar heeft soms nog wel heimwee. Deze column is een bewerking van het gesproken commentaar in Dit is de Dag op Radio 1, 26 mei 2014.