Onder de omineuze titel Het einde van de solidariteit organiseerden Aegon Adfis en het interdiscipliaire pensioeninstituut EPAZ vrijdag 15 januari 2016 een flitscongres over wonen, zorg en pensioen. De wereld verandert, maar het pensioenstelsel blijft hetzelfde. Daarom sluit het niet meer aan bij de behoeften van de deelnemers. Jongeren hebben te weinig te besteden, het geld van  ouderen zit vast in de eigen woning, terwijl ze meer zorgkosten zelf moeten betalen.

Het lijkt logisch om de problemen voor de oude dag in samenhang aan te pakken: het gaat immers niet alleen om het pensioenstelsel, maar ook over de woningmarkt en het zorgstelsel. We zouden bijvoorbeeld pensioenvermogen kunnen investeren in wonen met zorg. Maar dat gebeurt niet, zelfs als dat welvaartsverbetering lijkt op te leveren. De vraag van vandaag: hoe krijgen we de markt in beweging?

Wonen met zorg in natura?

Wienke Bodewes trapt af namens Amvest. Hij wil verder kijken dan alleen vandaag en stelt vast dat er op de woningmarkt schaarste ontstaat. De bevolking groeit, ook zonder migratie, en mensen gaan steeds meer wonen in economisch sterke regio’s. Daar ontstaat op termijn een groot tekort aan woningen.

Een eenvoudige rekensom laat zien hoe groot het probleem is. Bij een woningvoorraad van 7,3 miljoen woningen met een levensduur van 100 jaar is alleen de vervangingsvraag al 73.000 woningen per jaar, terwijl de productie door de bankencrisis gedaald is naar 50.000 huizen. Elk jaar loopt het tekort verder op; dat verklaart ook waarom de prijzen snel stijgen.

Vermogen

De Nederlandse woningen zijn gefinancierd met een grote hypotheekschuld. Maar niet iedereen heeft een hoge hypotheek: ouderen hebben vaak een groot deel van hun schuld afgelost. Bovendien hebben Nederlanders relatief veel vermogen: zowel vast in woningen en pensioenregelingen, als vrij in spaartegoed of aandelen. Dat vermogen neemt toe, ondanks de stijgende zorgkosten.

Intussen groeit het aantal ouderen, en neemt het aantal werkenden die collectieve arrangementen moeten dragen af. Dat betekent dat ouderen in de toekomst meer zelf zullen moeten betalen. Mensen zullen langer thuis blijven wonen, waardoor de vraag naar aangepaste woningen en zorg zal toenemen.

Overwaarde

Vooral de vraag naar kleinschalige en persoonlijke woonvormen neemt toe; daarnaast willen steeds meer mensen hun woning aanpassen en mogelijkheden voor mantelzorg ontwikkelen. Ouderen willen daarvoor ook de overwaarde van hun huis en eventueel pensioengeld inzetten.

Daarvoor bestaat al een aantal mogelijkheden. Er zijn omkeerhypotheken, waarmee je een afgeloste woning te gelde kunt maken, en sale-leasebackconstructies. Daarnaast wordt gekeken naar de combinatie van verplichte hypotheekaflossing met verplicht pensioensparen, en het omzetten van overwaarde in zorgverzekeringsproduct of inkoop in een woonvorm.

Oplossingen

Bodewes breekt een lans voor fiscale faciliteiten voor nieuwe vormen van financiering van wonen met zorg. Hij pleit ook voor flexibilisering van aflossingen, zodat mensen niet klem komen te zitten tussen pensioen en hypotheek. Pensioenuitvoerders roept hij op om een aanbod te doen voor een verzekering voor zorgkosten op de oude dag met uitkering in natura, bijvoorbeeld via een vouchersysteem.

Bodewes wil bovendien veel meer ruimte om te bouwen. Om het enorme woningtekort voor ouderen te voorkomen, moet de overheid de bestemmingsplannen omkeren: laat investeerders overal bouwen, behalve in zones waar het echt niet kan. Daarnaast moeten er integrale deeloplossingen komen: wonen met zorg kun je uit pensioen financieren. Pensioenopbouw moet flexibeler: als je vermogen opbouwt in je eigen woning, heb je minder pensioen nodig.

Integraal

Rob Mulder van Vereniging Eigen Huis ziet weinig in een integrale aanpak van wonen, zorg en pensioen. Het zijn op zichzelf al complexe sectoren: bij combinatie en moet afgestemd worden, waardoor er uiteindelijk niets gebeurt. Hij wil het simpel houden: maak verzilverd wonen en flexibiliseer pensioen mogelijk, en eis aflossing van 50% van de woningwaarde voor hypotheekrenteaftrek, in plaats van volledige aflossing.

Michiel Hietkamp van CNV-jongeren ziet een toenemende tweedeling in de maatschappij. Hij wil verplichte pensioenopbouw voor iedereen, ook voor zelfstandigen, met meer keuzevrijheid voor dertigers die zowel voor pensioen sparen als vermogen opbouwen in hun woning. Zij hoeven niet te voldoen aan de pensioenverplichting.

Meer ruimte

Roald van der Linde, Tweede Kamerlid voor de VVD, zoekt een oplossing voor het dreigende woningtekort: Nederland staat volgens hem aan de vooravond van een grote volksverhuizing. Maar hij wil geen bouwplanning vanuit Den Haag: de overheid moet zich beperken tot herbestemming en gronduitgifte.

Van der Linde wil meer ruimte om te bouwen, ook in financiële zin: hij vindt dat banken te veel ingeperkt zijn door de ECB, waardoor er te weinig financieringsmogelijkheden voor vastgoed zijn. Voor het pensioen wil hij een individuele rekening met een overzicht van de persoonlijke opbouw en de persoonlijke uitkering na pensioendatum.

Zorg

Zorgeconoom Xander Koolman ziet de zorgkosten voor ouderen snel toenemen. De hoogste kosten en de grootste kostenstijging vinden plaats in de langdurige zorg: thuiszorg en zorgcentra voor ouderen. Omdat Nederland een relatief jonge bevolking heeft, is dat moeilijk te verklaren. De hervorming van de langdurige zorg is nog maar het begin van de bezuinigingen.

Ouderen zullen in de toekomst veel meer zelf moeten betalen voor zorg. De premies zullen stijgen, het eigen risico en de eigen bijdrage zullen omhoog gaan en het pakket zal kleiner worden. Tegelijk willen ouderen betere zorg; ze willen minder afhankelijk zijn en gegarandeerde toegang tot zorg hebben, bij voorkeur via een verzekering. Dat kunnen ouderen betalen door overwaarde uit hun woning in te zetten of door met pensioengeld een verzekering te sluiten.

Health impact bonds

Een andere mogelijkheid is natuurlijk de zorgkosten te verlagen. Daarvoor lijken health impact bonds mogelijkheden te bieden. Daarmee kun je investeren in maatregelen die zorgkosten besparen. Een voorbeeld: valincidenten kosten in totaal € 810 miljoen. Als je 5% van die ongelukken kunt voorkomen, kost dat € 10 miljoen en levert dat € 40 miljoen op; je kunt daarmee een goed rendement halen.

Dat klinkt prachtig, maar de vraag is waarom dit nog niet gebeurt. Volgens Koolman zegt onderzoek niet alles: als 5% van de ongelukken voorkomen kan worden met een maatregel, wil dat niet zeggen dat je altijd echt 5% minder valincidenten zult krijgen bij toepassing van die maatregel. Zelfs als je er in slaagt om ongevallen te voorkomen, wil dat nog niet zeggen dat daar ook een besparing uit volgt: als mensen minder vallen, zoeken artsen gewoon ander werk.

Langer zelfstandig

Johan Reesink van het Pensioenfonds Huisartsen denkt dat er vooral behoefte zal ontstaan aan thuiszorg voor mensen die thuis willen blijven wonen. Daarnaast zullen veel mensen in nieuwe woonvormen gaan wonen, omdat de eenzaamheid zal toenemen. Voor beide kan, naast geld uit een eigen woning, ook pensioen gebruikt worden.

Wienke Bodewes ziet mantelzorg niet afnemen; ook in de toekomst zullen volgens hem veel mensen verzorgd worden door hun naasten. Dat betekent dat veel mensen langer thuis kunnen blijven wonen; een kleine groep ouderen zonder kinderen, vrienden of goede buren vereenzaamt. Mensen die niet meer voor zichzelf kunnen zorgen, kunnen opgevangen worden kleinschalige woonvormen.

Shared benefits

Xander Koolman ziet mogelijkheden voor het verzamelen van shared benefits van kleinschalig wonen met zorg en ondersteuning bij pensioenfondsen en uitvoerders: zij kunnen een verzekering voor ouderenzorg maken voor gepensioneerden. Daarbij zouden ze besparingen op zorgkosten realiseren als ze ook preventieve maatregelen treffen.

Daarnaast kunnen ouderen ook verhuizen van hun eigen woning naar een huurwoning. Daarmee komt de overwaarde uit hun afbetaalde huis vrij. Probleem is wel dat de meeste ouderen weinig verhuisgeneigd zijn. De oplossing ligt volgens Koolman voor de hand: bouw huurwoningen voor ouderen in buurten waar veel ouderen wonen: ze kunnen dan in hun vertrouwde omgeving blijven.

Betaalbare huur

Niet iedereen heeft een eigen huis, en niet iedereen heeft een riant pensioen. Metaalarbeiders hebben bijvoorbeeld gemiddeld een pensioenvermogen van € 80.000, waarmee ze een uitkering van een krappe € 500 per maand kunnen krijgen. Meestal huren ze, en hebben ze dus ook geen overwaarde te besteden door verkoop van hun woning.

Volgens Reesink zijn minder kapitaalkrachtige Nederlanders gebaat bij betaalbare huurwoningen met zorg die efficiënt en nabij is. Bodewes valt hem bij: PFZW en Aegon participeren in Dagelijks leven, een concept waarin sociale huur gecombineerd wordt met een pgb voor intensieve zorg. Koolman wil ook voor lagere inkomens een verzekering voor ouderenzorg; dat zou al kunnen met een premie vanaf € 100 per maand.

Verbinden

Pensioenprofessor Herman Kapelle ziet drie mogelijkheden voor verbinden van pensioen — opgevat als oudedagsvoorziening — met wonen en zorg: flexibele premie, afkoop van opgebouwde rechten, en flexibele uitkering. Als je zelf kunt bepalen hoeveel pensioen je opbouwt, kun je daarnaast ook vermogen opbouwen in je huis of door zelf te sparen of beleggen.

Daarvoor kun je ook opgebouwd pensioenvermogen gebruiken. Aanspraken afkopen kan nu nog niet; geld dat in het pensioenfonds zit, moet daar ook in blijven. Als je eenmaal met pensioen bent, kun je wel beschikken over dat geld. Je kunt je pensioenuitkering gebruiken voor wonen of zorg. Je kunt ook een deel van je pensioen ineens laten uitbetalen om een ouderenwoning te kopen of een zorgverzekering af te sluiten, of om je woning aan te passen.

Voordelen

Daarnaast kunnen pensioenfondsen en verzekeraars ook beleggen in nieuwe vormen van wonen en zorg voor ouderen. Kapelle geeft het voorbeeld van de Knarrenhof: waar mensen elkaar helpen, kun je de zorgkosten met de helft verlagen. Dat is voor beleggers als Aegon aantrekkelijk: het betekent verlaging van de zorgkosten en je helpt klanten in lijn met de missie: zorgen voor financieel bewustzijn voor een goede oude dag.

Kapelle heeft een sterke voorkeur voor flexibilisering van de premie, omdat daarvoor geen ingrepen vereist zijn. Wel wil hij, omdat mensen op lange termijn niet altijd de juiste financiële keuzes maken, de zekerheid van een minimaal pensioen inbouwn, bijvoorbeeld 50% van het laatst verdiende inkomen. Daarboven zouden mensen zelf moeten kunnen besluiten wat ze besteden; dat kan dan ook aan wonen en zorg.

Nooit meer solidariteit?

Het oude systeem van de collectieve verzekeringen mag onder druk staan; dat wil niet zeggen dat de  solidariteit verdwijnt. De overheid hoeft niet te zorgen voor mensen die voor elkaar kunnen zorgen, en mensen willen graag iets voor elkaar betekenen, zeker voor wie dichtbij staat. Mensen zoeken elkaar ook op met het doel om voor elkaar te zorgen. Dat bewijzen bewonersinitiatieven in de praktijk al.

Voor instituties is het moeilijk om de overgereguleerde mijnenvelden van wonen, zorg en pensioen te integreren, maar voor eindgebruikers zijn het elementen van hun oude dag die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Als pensioenuitvoerders, vastgoedbeleggers en zorgverzekeraars samen willen investeren in woonvormen, maken ze nieuwe vormen van solidariteit mogelijk. Dan zullen de zorgkosten dalen en is er veel minder spaar- en pensioengeld nodig dan we nu denken.

Jasper Klapwijk ondersteunt als wzp’er bewonersinitiatieven en maatschappelijke ondernemers en probeert zelf ook solidair te zijn, bijvoorbeeld door zijn buren te helpen. Maar daarover later meer.