De Oude Kerk in Amsterdam werd in 1306 door de bisschop van Utrecht gewijd als Sint Nicolaaskerk. Uit die tijd stammen alleen nog wat resten in de toren. De kerk zelf was begin veertiende eeuw veel kleiner dan nu: in het begin alleen het schip, zonder verhoging; later een klein vierkant koor erachter. Vanaf het begin heeft de kerk mensen eten en geld gegeven om te leven en de ceremoniële maaltijd gevierd: de corebusiness van wat we in de protestantse traditie nu de diaconie noemen. Er zijn in die eerste periode overigens geen diakens bekend; aan de Oude Kerk waren wel priesters, getijdenmeesters, kerkmeesters en armenmeesters verbonden. Die laatsten werden in Amsterdam huiszittenmeesters genoemd. Zij verzorgden de mensen die niet in een tehuis of klooster waren ondergebracht of op straat rondzwierven: de huiszitters. Deze historische schets volgt hun spoor door de geschiedenis in het gebouw, tot aan vandaag.

Noorderportaal

De huiszittenmeesters worden voor het eerst vermeld in een originele bron uit 1450. De noorderbeuk bestond nog niet, maar waarschijnlijk wel een gang langs de nuur van het schip. Tegen de noordwand, bij het noorderportaal, stond het Sint Hieronymusaltaar dat de huiszittenmeesters moesten onderhouden en waarover ze een zekere zeggenschap hadden. Op gezette tijden moest daar de mis gelezen worden. Op de naamdag van Sint Hieronumys, 30 september, werd er een hoogmis opgedragen. Naast de deur van het noorderportaal was een gang, waardoor je in de noorderzijbeuk kon komen. Waarschijnlijk zat in die gang de deur van het kantoor van de huiszittenmeesters. Ze worden in 1473 vermeld ‘aan de Oude Zijde’ van de Oude Kerk: “Huyssittenhuystgijn in die Oude kerc”. Hier werden waarschijnlijk eerste levensbehoeften uitgedeeld aan armen.

Huiszittenkapel

Na verloop van tijd verhuizen de huiszittenmeesters naar de andere kant van de kerk, waar later de Huiszittenkapel werd gesticht. Op drie meter ten zuiden van de hallenkerk is de houten fundering gevonden van een muur die evenwijdig loopt aan de oude kerkmuur. Beide restanten zijn onderdelen van het vertrek van de Huiszittenmeesters, dat hier gebouwd is nadat het zuiderportaal tot stand gekomen was en voordat de Huiszittenkapel werd gebouwd. Die kapel was al voor 1500 klaar, maar het duurde nog even voor hij gewijd en in gebruik genomen werd. Waarschijnlijk konden de huiszittenmeesters niet zonder kantoor en is de kapel om het kantoor heen gebouwd. Vervolgens werd een nieuw kantoor aan de zuidkant van de kapel gebouwd op de plaats van de huidige kerkmeesterskamer. Toen werd het oude kantoortje afgebroken en de kapel aan de binnenkant afgewerkt.

Smidskapel

Het Hieronymusaltaar ging met de huiszittenmeesters mee: eerst naar de Sebastiaanskapel, tegen de Smidskapel aan, en vervolgens naar de nieuwe Huiszittenkapel. Dat altaar zorgde voor de inkomsten van de huiszittenmeesters. Rijke Amsterdammers vestigden met een legaat een dienst op zo’n altaar: ze bepaalden hoe vaak en voor welke heilige de mis gelezen werd, en betaalden zo dat het personeel dat daarvoor nodig was. Op het Hiëronymusaltaar waren na 1500 maar liefst zes van zulke ‘kapelleriën’ of ‘vicarieën’ gevestigd. Een mis trok publiek en genereerde weer opbrengsten via een offerblok voor de armen, waaruit de huiszittenmeesters aalmoezen konden verstrekken. Aan dit systeem kwam een einde aan bij de Reformatie: na de alteratie van 1578 verdwenen alle altaren en de katholieke armenzorg vertrok naar het Begijnhof. Daar werd het Rooms-Catholijk Oude Armen Kantoor gesticht; een fonds dat tot op de dag van vandaag goed werk doet. De huiszittenmeesters bleven bestaan. Ze beheerden in opdracht van de stedelijke overheid tot in de achttiende eeuw hofjes, zoals de Huiszittenweduwenhof aan de Karthuizerstraat.

Librije

Het werk van de huiszittenmeesters in de kerk werd overgenomen door de diakenen. Zij bekleedden in de Hervormde kerk een van de ambten, samen met de predikanten, ouderlingen en kerkmeesters. De diakenen kregen de oude librije als kantoor toegewezen, waar ze aalmoezen, brandstof en eten uitdeelden. Dat gebeurde in de Sint-Sebastiaanskapel, één van de twee schutterskapellen die samen het transept van de kerk vormen. Toen de diaconie daar uitdeling ging houden, werd een doorgang van de librije naar de Sint Sebastiaanskapel gebroken, waarschijnlijk rond 1600. Rond de opening een eenvoudige deur met een mooie betimmering en een kroonlijst. Aan de kant van de kapel kwam een deur die oorspronkelijk rood was, net als de beroemde roodeur er tegenover. Het poortje dat vanuit de Smidskapel naar de librije leidde, werd verplaatst, wat erop zou kunnen duiden dat de functie van de librije veranderde van een kerkelijke in een meer publieke.

Sebastiaanskapel

In 1642 vertrok de diaconie van de Oude naar de Nieuwe Kerk, waar ze een nieuwe, ruimere ruimte kregen aan de noordzijde van het koor in de Gravenstraat. Uitdeling bleef overigens wel plaatsvinden in de Sint Sebastiaanskapel: Vanaf 1755 was er in de kapel sprake van een luifel, waaronder de diakenen voedsel uitdeelden. Die luifel liep van het linkervenster tot de deur bij de librije. Later zette de luifel zich voort tot het midden van de westelijke wand. In de librije zaten na het vertrek van de diakenen de collectanten; daarnaast werd de kamer gebruikt voor het snijden van het brood bij de viering van het Heilig Avondmaal. De viering van dat Avondmaal vond in de zeventiende en achttiende eeuw plaats in de viering, voor het hek van het koor, zoals te zien is is op een gravure uit 1784. Het liep niet echt storm: deelname vond plaats op invitatie door de ouderlingen en alleen mensen van onberispelijke levenswandel ontvingen een uitnodiging.

Hoogkoor

De Avondmaalsviering van de Hervormden vond plaats waar de katholieken tot 1578 het sacrament uitdeelden. Dat sacrament werd aangedragen vanuit het koor: daar stond vroeger het sacramentshuis op het hoogaltaar, een verhoogde ruimte in de kop van de kerk, gewijd aan Sint Nicolaas. Daar mochten, naast het koor dat de getijdengebeden zong, alleen de priesters komen: zij brachten het sacrament naar de viering, waar het uitgedeeld werd aan het volk. De protestantse Oudekerkgemeente viert nu in het koor het avondmaal, naar goed calvinistisch gebruik elke zondag. We zingen er op zondagavond ook het avondgebed; ook dat is iets waarvoor het koor vroeger gebruikt werd: de kerk had een Getijdencollege dat de eredienst met koorzang opluisterde en zorgde voor het zingen van de zeven getijden door de week. Eerst waren dit priesters, maar later waren het ook leken, net als vandaag.

Vandaag

Diakenen van nu hebben, omdat in de Oude Kerk liturgie belangrijk is, een belangrijke rol in de vieringen, net zoals ze dat nu in de katholieke en orthodoxe traditie hebben. Maar ze helpen daarnaast, in de traditie van de huiszittenmeesters, ook mensen die in de knel zitten. In de oude kerk organiseren de diakenen organiseren twee keer per jaar een inzameling: in de adventstijd voor een Amsterdams doel, dit jaar verzorgingshuis de Flesseman; in de vastentijd voor een internationaal doel, maar altijd gelieerd aan een gemeentelid of een relatie van een gemeentelid. De afgelopen jaren hebben we geld ingezameld voor een katholieke orde in Congo die vrouwen helpt die slachtoffer van verkrachting geworden zijn, voor de Dick de Zeeuwschool in Laos, en voor een klooster in Noord-Irak. We hebben een benefietconcert georganiseerd voor de zusters Augustinessen in de Warmoesstraat, donaties ingezameld voor het Leger des Heils, voor hospice Kuria, voor het zwerverscafé in De Kloof, voor de Kruispost van Oudezijds 100. We hebben ons het afgelopen jaar ook ingezet voor de asielzoekers in de Vluchtkerk, de Vluchtflat en het Vluchtkantoor.

Gemeente

Vanuit de diaconie helpen we natuurlijk ook mensen in onze eigen gemeente. We vatten de kerk daarbij breed op: we helpen mensen die we goed kennen, maar ook mensen die een beroep op ons doen via derden. We doen ons werk uiteraard niet alleen; we werken graag samen. Met de Nicolaasparochie doen we jaarlijks de Sint Nicolaasactie: we delen kleine kadootjes uit aan de vrouwen op de Wallen. Elk jaar is het een bijzondere ervaring om meisjes, vooral uit Oost-Europa, even te spreken en een blijk van aandacht te geven.  We hebben vanuit de diaconie nauwe banden met de Voedselbank, met de Medicijnpot en met het Leger des Heils. In zekere zin doen we daarmee in de kerk nog steeds hetzelfde werk als vroeger werd gedaan door de Huiszittenmeesters en de diakenen. Misschien tekent de terugkeer van het uitdelen van eten, zoals bij de Voedselbank, wel het einde van de verzorgingsstaat, zoals in 2013 aangekondigd in de Troonrede. We zijn er niet enthousiast over.

Toekomst

We hopen de komende jaren meer te kunnen bijdragen in de buurt. We willen, met het oog op de terugtredende overheid, meer aandacht besteden aan ouderen in onze buurt en we zouden meer willen doen met onze zusterkerken in het Centrum: de Noorderkerk, de Westerkerk en de Keizersgrachtkerk, maar ook met onze buurkerken in deze kerkrijke buurt: de Waals-hervormde gemeente, de RK Nicolaasparochie, de Anglicaanse Christ Church en de oecumenische Dominicuskerk. Verder willen we nog meer samenwerken met de jongeren van het Mission House. Zij zijn echte huiszittenmeesters: negen jongeren van heel diverse achtergrond die in Amsterdam negen maanden lang maatschappelijk werk komen doen. Met hen samen organiseren we altijd de gemeentemaaltijden tijdens onze gemeenteavonden. Dat was de allereerste taak van de diakenen in de Bijbelse traditie. De jongeren komen deze zondag in onze dienst. Ze zullen met ons de maaltijd vieren, meehelpen als tafeldienaars en voorbede doen. Het wordt vast weer een mooie dienst.

Jasper Klapwijk is diaken in de Oude Kerk. Hij vertelde dit verhaal tijdens een rondleiding aan de diakenen in het College van de Protestantse Diaconie van Amsterdam