Het OM gaat Michael Heemels, de ex-woordvoerder van Wilders en Statenlid voor de PVV in Limburg, vervolgen, zo bleek afgelopen dinsdag, omdat hij de partijkas van de PVV geplunderd heeft. Ik had in eerste instantie wat last van Schadenfreude: PVV’ers plassen niet alleen door andermans brievenbus, maar bestelen zelfs hun eigen partij. Zie je wel: de partij van Wilders deugt niet, geen beter vermaak dan leedvermaak.

Maar dat was wat al te makkelijk gedacht. Heemelsgate is inderdaad geen incident, maar de affaire zegt niet alleen iets over het totale gebrek aan organisatie binnen de PVV. Een greep uit de partijkas kan vaker voorkomen binnen ons politieke bestel, en dat gebeurt helaas ook. Het zegt dus ook iets over het toezicht op politieke partijen in Nederland: dat schiet ernstig tekort.

Regels

Voor politieke partijen gelden in Nederland vrijwel geen regels. De Kieswet zegt alleen dat een politieke groepering een vereniging met volledige rechtsbevoegdheid moet zijn. Dat moet blijken uit een afschrift van de notariële akte waarin de statuten van de vereniging zijn opgenomen en een bewijs van inschrijving bij de Kamer van Koophandel. Verder moet een partij € 450,— borg storten. Partijen moeten tot slot ook nog twee mensen aanwijzen die de partijnaam boven een kandidatenlijst plaatsen.

PVV

De ingediende stukken van de PVV voor 2014 laten zien hoe gebrekkig het toezicht is. Het financiële verslag vermeldt keurig € 150,— contributie van het enige lid, Geert Wilders, die ook verklaart dat hij geen giften groter dan € 4.500 heeft ontvangen en geen schulden groter dan € 25.000 had. In 2014 maakte het David Horowitz Freedom Center in de VS wel een grote gift over aan de gelieerde Stichting Vrienden van de PVV. Maar van die Stichting is weer geen financieel verslag gepubliceerd.

Je zou op grond van deze cijfers niet verwachten dat Heemels meer dan € 175.000 kon verduisteren: op papier heeft de PVV bijna geen geld. Maar Heemels lichtte de laden in Limburg. Voor de regionale en lokale organisatie van politieke partijen of voor intern toezicht op afdelingen stelt de Wfpp geen regels. Zo kan de PVV, formeel een vereniging, eenvoudig opereren als een eenmansbedrijf zonder behoorlijk bestuur.

Uitzondering?

Nu is de PVV een vreemde eend in de bijt. Wilders moet in zijn eentje de screening van alle Kamerleden en medewerkers doen, en dan gaat er wel eens iets fout. Bovendien krijgt de PVV weinig partijsubsidie omdat Wilders enig lid is. Het meeste geld gaat naar de van de PVV-fractie afgesplitste Kamerleden Bontes en Van Klaveren, die wel de vereiste 1.000 leden hebben geregistreerd voor hun VNL. De schade voor de belastingbetaler valt dus mee.

Maar ook bij politieke partijen met veel leden, een stevige structuur en strenge kascontroles komen regelmatig problemen voor, zowel lokaal als nationaal. Vorig jaar nog deed Sander Zwart, penningmeester van de Leidse SP, een flinke graai in de met gemeenschapsgeld gevulde partijkas: maar liefst € 34.000 wist hij af te romen van niet-gebruikte fractiegelden die de SP wilde terugstorten. De fraude kwam aan het licht toen zijn opvolger als penningmeester afwijkingen constateerde.

Belastinggeld

Zo zijn er meer voorbeelden van minder betrouwbare partijgangers die niet met hun vingers uit de suikerpot konden blijven, bijvoorbeeld bij het GPV. Daarin verschillen politieke partijen niet van andere ledenorganisaties als sportverenigingen, vakbonden en kerken — ook daar gaan regelmatig zaken mis. Wat wel anders is: er gaat relatief veel belastinggeld naar politieke partijen. Je zou verwachten dat er strenger toezicht is naarmate er meer publieke middelen uitgekeerd worden, maar het tegendeel is waar.

Op jaarbasis wordt er volgens de Rijksoverheid ongeveer € 16 mln aan partijen uitgekeerd. Maar dat is slechts het topje van de ijsberg: het gaat dan alleen om directe subsidies volgens de Wet financiering politieke partijen. Als je alle tijdelijke en indirecte subsidies meetelt, gaat het om meer dan het drievoudige, en dat bedrag groeit. De PvdA spant daarbij de kroon: de directe subsidies bedragen maar een kwart van de totale overheidsbijdragen aan die partij.

Inkomsten

Ook op andere inkomsten van partijen wordt onvoldoende gelet. Giften boven de € 4.500 moeten openbaar gemaakt worden, maar die drempel is hoog en geldt alleen voor eenmalige bijdragen. Als je zelf, namens je partner, vanuit je bedrijf en via een bevriende stichting € 4.000 bijdraagt, geef je € 16.000 terwijl dat niet vermeld hoeft te worden. Bovendien geldt de publicatieplicht niet voor bijdragen in natura, zoals reclame-uitingen, of voor uitkeringen aan organisaties die niet direct aan een partij gelieerd zijn.

Zo groeit er een woud van stichtingen en fondsen rond de PvdA dat subsidies en bijdragen van bijvoorbeeld vakbonden ontvangt, maar geen verantwoording hoeft af te leggen onder de huidige toezichtregels, omdat er geen rechtstreekse verbinding met de partij is. Van een heel andere orde zijn de inkomsten van de PVV uit de Verenigde Staten en Israël, waar Wilders regelmatig fondsen werft, maar waarvan niemand weet welke bijdragen er nu precies binnenkomen. Het toezicht op de financiën van partijen kan veel scherper.

Scherper

Dat is elders ook het geval: in Engeland zijn de regels bijvoorbeeld veel strenger. Daar moet je naast statuten ook een organisatieschema, de partijleider, de penningmeester, en de voorzitter van de kandidaatstellingscommissie registreren. Bovendien moet je aangeven welke onderdelen van je partij geld krijgen, en voor al die onderdelen moet je een financieel jaarverslag met een overzicht van inkomsten en uitgaven, bezittingen en schulden deponeren. Doe je dat niet, dan mag de partij niet meedoen met de verkiezingen.

Dat kan in Nederland ook. Daarvoor moeten in de Kieswet scherpere criteria voor de registratie van politieke partijen opgenomen worden. Voldoet een partij niet aan die aangescherpte criteria, dan mag die partij niet meedoen aan de verkiezingen. Dat betekent niet dat je burgerrechten inperkt, want iedere kiesgerechtigde burger heeft de mogelijkheid om onder eigen naam mee te doen. Maar als je op zo’n partijloze lijst stemt, weet je dat voor een ongecontroleerd eenmansbedrijf kiest, en niet voor een partij.

Subsidie

Als we de regels aanpassen, kan de subsidiekeaan voor de partijen meteen dichtgedraaid worden. Wilders heeft gelijk als hij zegt dat er geen overheidsgeld naar partijen moet. Partijen zijn verenigingen van burgers die volksvertegenwoordigers recruteren om de regering te controleren. Hoe onafhankelijker ze van die regering zijn, hoe beter. Bovendien voorkom je oneerlijke concurrentie tussen grote partijen die wel bijdragen ontvangen en nieuwkomers en lokale partijen die geen of minder subsidie krijgen.

Het zou wenselijk zijn als daartoe vanuit de Tweede Kamer een wetsvoorstel wordt ingediend, het liefst door zo veel mogelijk fracties. Burgers moeten daarmee ruim de gelegenheid krijgen om bij te dragen aan partijen en campagnes, maar die bijdragen moeten transparant zijn en het toezicht op partijen moet echt veel scherper. Het gaat om de geloofwaardigheid van ons politieke systeem: het vertrouwen in de partijen is laag en het daalt even hard als de subsidies aan de partijen stijgen.

Jasper Klapwijk snapt ook wel dat het gevoelig ligt om het toezicht te verscherpen nadat de PVV een scheve schaats heeft gereden, maar het gaat hem niet om het verbieden van partijen met een bepaalde signatuur, zoals de Nederlandse overheid eerder probeerde via aanpassing van de regels voor partijen.